Mapa Europy w trakcie II wojny światowej: dzień po dniu

II wojna światowa radykalnie zmieniła krajobraz polityczny Europy. Przez sześć lat trwania konfliktu granice państw zmieniały się wielokrotnie, a poszczególne terytoria przechodziły z rąk do rąk w wyniku błyskawicznych kampanii, długotrwałych operacji wojskowych czy tajnych porozumień między mocarstwami. Śledzenie tych zmian na mapie pozwala lepiej zrozumieć dynamikę konfliktu, który pochłonął dziesiątki milionów ofiar i na zawsze zmienił oblicze kontynentu.

Europa przed wybuchem wojny (1939)

Mapa Europy w przededniu II wojny światowej znacząco różniła się od tej, którą znamy dzisiaj. Po I wojnie światowej i traktacie wersalskim powstały nowe państwa, jak Polska, Czechosłowacja, Jugosławia czy państwa bałtyckie. Jednak już w latach 30. zaczęły zachodzić istotne zmiany, które zwiastowały nadchodzący konflikt:

• W 1935 roku Niemcy odzyskały Zagłębie Saary w wyniku plebiscytu
• W marcu 1938 roku nastąpił Anschluss Austrii – włączenie jej do III Rzeszy
• We wrześniu 1938 roku, na mocy układu monachijskiego, Niemcy anektowały Sudety
• W marcu 1939 roku Niemcy zajęły resztę Czech tworząc Protektorat Czech i Moraw, a Słowacja stała się państwem satelickim III Rzeszy
• W tym samym czasie Węgry zajęły Ruś Zakarpacką
• Włochy Mussoliniego zaanektowały Albanię w kwietniu 1939 roku

23 sierpnia 1939 roku podpisano pakt Ribbentrop-Mołotow, zawierający tajny protokół o podziale stref wpływów w Europie Wschodniej między III Rzeszę a ZSRR. To porozumienie otworzyło drogę do wybuchu wojny, dając Hitlerowi pewność, że Związek Radziecki nie przeszkodzi w ataku na Polskę.

Początek wojny i ekspansja Osi (1939-1941)

1 września 1939 roku Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. W ciągu kolejnych dwóch lat mapa Europy uległa dramatycznym zmianom, gdy niemiecka machina wojenna parła niepowstrzymanie przez kontynent.

Blitzkrieg (wojna błyskawiczna) – niemiecka strategia wojenna polegająca na szybkich, skoordynowanych atakach z użyciem wojsk pancernych, lotnictwa i piechoty zmotoryzowanej, mająca na celu przełamanie linii obrony przeciwnika i szybkie zajęcie jego terytorium.

Chronologia zmian terytorialnych w pierwszej fazie wojny:

• Wrzesień 1939: Polska zostaje podzielona między III Rzeszę a ZSRR. Zachodnie terytoria Polski włączono bezpośrednio do Rzeszy, a z centralnych utworzono Generalne Gubernatorstwo – twór administracyjny pod niemiecką okupacją.
• Listopad 1939 – marzec 1940: ZSRR atakuje Finlandię w tzw. wojnie zimowej, uzyskując część terytorium fińskiego, w tym strategiczne obszary wokół Leningradu.
• Kwiecień-czerwiec 1940: Niemcy zajmują Danię, Norwegię, Belgię, Holandię, Luksemburg i Francję. Północna i zachodnia Francja znalazła się pod bezpośrednią okupacją niemiecką, a na południu powstało kolaboracyjne państwo Vichy z marszałkiem Pétainem na czele.
• Czerwiec 1940: ZSRR anektuje państwa bałtyckie (Litwę, Łotwę i Estonię) oraz rumuńskie terytoria Besarabii i północnej Bukowiny, realizując ustalenia paktu Ribbentrop-Mołotow.
• Kwiecień 1941: Niemcy wraz z sojusznikami (Włochy, Węgry, Bułgaria) atakują i dzielą między siebie Jugosławię i Grecję, zabezpieczając południową flankę przed planowaną inwazją na ZSRR.

Pod koniec tego okresu niemal cała Europa kontynentalna znajdowała się pod kontrolą państw Osi lub ich sojuszników. Jedynie Wielka Brytania, Szwecja, Szwajcaria, Hiszpania, Portugalia i Turcja pozostały poza bezpośrednią kontrolą III Rzeszy. Brytyjczycy, mimo klęski w Europie kontynentalnej, kontynuowali walkę z Niemcami, stanowiąc ostatni bastion oporu na zachodzie.

Inwazja na ZSRR i zmiany frontu wschodniego (1941-1943)

22 czerwca 1941 roku Niemcy rozpoczęły operację Barbarossa – inwazję na ZSRR, która diametralnie zmieniła przebieg wojny i układ sił w Europie. Hitler rzucił na wschód ponad 3 miliony żołnierzy, tworząc największy front w historii wojen.

Dynamika zmian terytorialnych na froncie wschodnim:

• Czerwiec-grudzień 1941: Błyskawiczne postępy wojsk niemieckich, które zajmują kraje bałtyckie, Białoruś, znaczną część Ukrainy i docierają pod Moskwę. Linia frontu przebiega od oblężonego Leningradu (dzisiejszy Sankt Petersburg) przez okolice Moskwy po Rostów nad Donem.
• 1942: Niemiecka ofensywa letnia na południu frontu wschodniego. Wojska niemieckie docierają do Wołgi i Kaukazu. To najdalszy zasięg ekspansji III Rzeszy na mapie Europy – moment, gdy państwa Osi kontrolowały największe terytorium.
• Listopad 1942 – luty 1943: Przełom pod Stalingradem. Armia Czerwona okrąża i niszczy 6. Armię niemiecką, zadając III Rzeszy pierwszą strategiczną klęskę, która zapoczątkowała odwrót wojsk niemieckich.
• Lipiec-sierpień 1943: Bitwa na Łuku Kurskim – największa bitwa pancerna w historii. Po zwycięstwie Armii Czerwonej inicjatywa strategiczna na froncie wschodnim przechodzi definitywnie w ręce ZSRR.

W tym okresie linia frontu wschodniego przesunęła się o setki kilometrów, najpierw na wschód, a następnie – po przełomie stalingradzkim – stopniowo na zachód. Na mapie Europy widać było wyraźnie, jak III Rzesza traci stopniowo kontrolę nad okupowanymi terytoriami ZSRR. Każdy kilometr odzyskanego terytorium był okupiony ogromnymi stratami ludzkimi po obu stronach, a krajobraz wyzwalanych obszarów zmieniał się w morze ruin.

Wyzwalanie Europy i klęska III Rzeszy (1943-1945)

Od końca 1943 roku mapa Europy zaczęła się zmieniać na niekorzyść państw Osi. Alianci zachodni i Armia Czerwona systematycznie odzyskiwali utracone terytoria, zaciskając pierścień wokół III Rzeszy.

Kluczowe zmiany terytorialne w ostatniej fazie wojny:

• Lipiec-sierpień 1943: Lądowanie aliantów na Sycylii i upadek reżimu Mussoliniego we Włoszech. Włochy podpisują zawieszenie broni z aliantami, choć północna część kraju pozostaje pod kontrolą niemiecką i faszystowskiej Republiki Salò.
• Styczeń-maj 1944: Armia Czerwona wyzwala oblężony Leningrad i przełamuje blokadę, wypiera Niemców z terytorium ZSRR i wkracza do Rumunii, otwierając drogę na Bałkany.
• Czerwiec 1944: Lądowanie aliantów w Normandii (D-Day) otwiera drugi front w Europie Zachodniej, zmuszając Niemców do walki na dwóch głównych frontach jednocześnie.
• Lipiec-sierpień 1944: Operacja Bagration – wielka ofensywa sowiecka, która doprowadziła do wyzwolenia Białorusi i wschodniej Polski. Armia Czerwona dociera do Wisły, zatrzymując się na przedpolach Warszawy podczas Powstania Warszawskiego.
• Sierpień-wrzesień 1944: Wyzwolenie Francji, Belgii i części Holandii przez aliantów zachodnich. Paryż zostaje wyzwolony 25 sierpnia.
• Sierpień-październik 1944: Rumunia i Bułgaria przechodzą na stronę aliantów. Armia Czerwona wkracza na Węgry, zbliżając się do granic przedwojennych Niemiec.
• Styczeń-maj 1945: Wielka ofensywa zimowa Armii Czerwonej. Wyzwolenie Polski, zajęcie Węgier, Austrii i wschodniej części Niemiec. Zdobycie Berlina (2 maja 1945).
• Kwiecień-maj 1945: Ofensywa aliantów zachodnich w Niemczech, zajęcie zachodniej i południowej części III Rzeszy. Spotkanie wojsk amerykańskich i sowieckich nad Łabą.

8 maja 1945 roku (w ZSRR 9 maja) III Rzesza bezwarunkowo skapitulowała. Mapa Europy po zakończeniu działań wojennych była drastycznie zmieniona w porównaniu z tą sprzed wojny. Granice wielu państw przesunęły się, niektóre kraje zniknęły, a inne zmieniły swój kształt terytorialny.

Nowy porządek w Europie po wojnie

Konferencje Wielkiej Trójki w Teheranie (1943), Jałcie (luty 1945) i Poczdamie (lipiec-sierpień 1945) ustaliły nowy porządek terytorialny w Europie, który miał przetrwać przez następne dekady:

• Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką. Berlin, choć leżący w strefie sowieckiej, również podzielono na cztery sektory.
• Polska straciła Kresy Wschodnie na rzecz ZSRR, otrzymując w zamian byłe terytoria niemieckie na zachodzie i północy (tzw. Ziemie Odzyskane) aż po linię Odry i Nysy Łużyckiej.
• ZSRR anektował Królewiec (przemianowany na Kaliningrad) i okolice, tworząc eksklawę oddzieloną od reszty terytorium sowieckiego.
• Czechosłowacja odzyskała przedwojenne granice, tracąc jednak Ruś Zakarpacką na rzecz ZSRR.
• Jugosławia odzyskała niepodległość, podobnie jak Albania, Grecja i inne okupowane kraje.
• Austria została oddzielona od Niemiec i podzielona na cztery strefy okupacyjne (podobnie jak Niemcy), z perspektywą odzyskania pełnej suwerenności.

Żelazna kurtyna – termin spopularyzowany przez Winstona Churchilla w 1946 roku, określający granicę dzielącą Europę na dwa przeciwstawne bloki polityczne: demokratyczny Zachód i komunistyczny Wschód.

Mapa Europy po 1945 roku odzwierciedlała nowy, bipolarny układ sił, który utrzymał się przez następne 45 lat zimnej wojny. Europa Wschodnia znalazła się pod wpływami ZSRR, a Europa Zachodnia pod wpływami USA i ich sojuszników. Podział ten, początkowo traktowany jako tymczasowy, szybko utrwalił się wraz z narastaniem napięcia między dawnymi sojusznikami z czasów wojny.

Zmiany terytorialne będące rezultatem II wojny światowej należały do najbardziej dramatycznych w historii kontynentu. Niektóre granice ustalone wówczas przetrwały do dziś, inne uległy zmianie dopiero po upadku bloku wschodniego w latach 1989-1991. Obecna mapa polityczna Europy wciąż nosi ślady decyzji podjętych przez zwycięskie mocarstwa w 1945 roku, przypominając o konflikcie, który na zawsze zmienił oblicze kontynentu.